Vizuelna umetnost i mladi
Tijana Savatić
Lebdeća strepnja kao košmarni simptom društva
Umetničko svedočenje o “dobu anksioznosti”
Izložbu Angst Milice Ružičić čine radovi koji vizualizuju psihološke i psihosomatske posledice eksploatacije ljudskih i materijalnih resursa na periferiji globalnog kapitalističkog sistema, kao i sredstva kojima se ona sprovodi. Te posledice su uzrokovane stalnim egzistencijalnim ugrožavanjem pripadnika deprivilegovih slojeva stanovništva, lišavanjem prava na rad i na krov nad glavom. Izraz “Angst” u običnom govoru na nemačkom jeziku upućuje istovremeno na strah i na strepnju, dok izložba ukazuje na skalu odnosa između ta dva pojma. Ona demonstrira i način na koji opravdani strah od gubitka posla ili evikcije polako prelazi u slobodno lebdeću strepnju od budućnosti koja ne nudi nikakvu nadu, te potpuno pasivizira ličnost i preti njenom dezintegracijom. Još pre punih sto godina Sigmund Frojd je analizirao terminološke razlike između konotacija pojma “Angst”. Strahove je odredio u psihološkom smislu, u odnosu spram konkretnog izvora ugroženosti (u slučajevima predstavljenim na ovim radovima to su izvršitelji, policija i rukovodstvo preduzeća). Strepnju, koja se danas uglavnom prevodi kao anksioznost, Frojd je karakterisao nedostatkom jasno odredivog uzroka. Ona je određena kao stanje potpune destabilizacije sopstva pojedinca, lišenog sposobnosti da se suoči sa spoljašnjim okolnostima.
Dve slike koje u nazivu imaju reč “strah” (Strah od izvršitelja, i Strah od gubitka posla) i crtež pod nazivom Nadzor, jasno ukazuju na objektivne izvore ugroženosti, koji dovode do osećanja straha. Na slikama zatičemo konkretne, izolovane ljude (kao što su Tanja i njen sin Bogomir) i grupu ljudi (radnika na otvaranju fabrike Geoks) u konkretnim životnim situacijama. Na slici Strah od izvršitelja akteri događaja (majka i dete) su pred suočavanjem sa izvršiteljima, i njihovom policijskom pratnjom, koji stoje pred vratima. Njih posmatrač na izložbi može da vidi gledanjem kroz špijunku na slici. Ovim se simulira stupanje u poziciju “fokalizatora” koji kao da sada posmatra sa tačke zbivanja, doveden u priliku da ponavlja postupak aktera događaja. Grupni portret radnika sumornih lica na usiljenoj proslavi, pod nazivom Strah od gubitka posla, izveden je na osnovu konkretne fotografije. Slika je nastala nakon što se to od čega su strahovali još na samom otvaranju fabrike zaista i desilo. Oni su otpušteni čim je prošao zakonski rok na koji se investitor obavezao kada je primio državnu donaciju za otvaranje novih radnih mesta. Za razliku od ovih slika, skulpture ne predstavljaju ličnosti koje strahuju, već simptome koji prete da te opravdane strahove prevedu u polje patologije. One prikazuju izolovane delove tela, koji nezavisno od volje pojedinca odaju simptome stanja podstaknutog stalnom izloženošću strahovima. Ovde se briga pojedinca okreće od spoljašnjih sadržaja koji ga ugrožavaju ka unutrašnjim problemima, ka osećaju telesne disfunkcionalnosti i gubitka društvene orijentacije. Lokalizovano ispoljavanje telesnih i motoričkih senzacija, dato je kao samostalni fenomen, izopšteni ishod niza konkretnih iskustava. Dve od skulptura imaju integrisan elektromotor sa senzorom koji se aktivira kada neko prođe mimo njih. Ovaj dinamički, vizuelni i zvučni efekat, ukazuje na prisustvo bilo koga, pa i posetioca, kao mogući okidač konkretnog fiziološkog stanja.
Takva stanja anksioznosti, međutim, nisu specifična samo za trenutak u kome živimo. O anksioznosti kao veoma relevatnom aspektu svakodnevnog života pisali su još u prošlom veku ne samo psihoanalitičari popud Frojda, već i filozofi poput Hajdegera, ali i književnici poput Vistana H. Odena, koji je i skovao sintagmu “Doba anksioznosti”. Psihoanalitičarka Renata Salecl čak smatra da je naivno posmatrati naše doba kao mnogo više opterećeno anksioznošću nego prethodna. Međutim, ona ipak vidi specifičnost anksioznosti današnjeg doba u načinu na koji savremeni kapitalizam proizvodi osećaj stalne neadekvatnosti običnih ljudi za društvene uloge koje preuzimaju. Taj osećaj pomera fokus sa težnje ka promeni društvene strukture i pozicije koju ti pojedinci u njoj zauzimaju, ka stalnoj potrebi za razvojem sposobnosti i veština koje ih kvalifikuju za društvene uloge i čine ih dovoljno kompetentnim da te uloge zadrže.
Tijana Savatić